ਮੇਲਿਆਂ ਤੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦਾ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਇੱਕ ਅਟੁੱਟ ਸੰਬੰਧ ਹੈ। ਤਿਉਹਾਰ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ’ਚ ਖ਼ੁਸੀਆਂ ਖੇੜੇ ਤੇ ਉਤਸਾਹ ਭਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਜਦ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਜਿੱਤ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਰਲ ਮਿਲ ਕੇ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਕੁਝ ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਰਸਮਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਰਸਮਾਂ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਖੁੱਲੀ ਜਗਾ ਜਨਤਕ ਸਥਾਨ ’ਤੇ ਪੂਰੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੇਲੇ ਜਾਂ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦਾ ਨਾਂਅ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ ਬੁਰਾਈ ’ਤੇ ਅਛਾਈ ਦੀ ਜਿੱਤ, ਜਾਂ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਰੁੱਤ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਤੇ ਨਵੀਂ ਰੁੱਤ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਮਨਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦੀ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਕਈ ਤਰਾਂ ਦੇ ਮੇਲਿਆਂ ਅਤੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਅਤੇ ਤਿਉਹਾਰ ਮਨਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਵਿਸਾਖੀ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਇਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮੁੱਖ ਹੈ। 'ਵਿਸਾਖੀ’ ਜਿਸ ਤਰਾਂ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਹੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਦੇਸੀ ਮਹੀਨੇ ’ਵਿਸਾਖ’ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ’ਫਸਲ ਦੀ ਕਟਾਈ’ ਦੇ ਨਾਂਅ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ ਅਪ੍ਰੈਲ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਦੀ 13 ਜਾਂ 14 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੋਲਰ ਯੀਅਰ’ ਦੇ ਆਰੰਭ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਇਹ ਦੇਸੀ ਸਾਲ ਦਾ ਦੂਜਾ ਮਹੀਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਨੌਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਮਗਰੋਂ ਉਨਾਂ ਦੀ ਗੱਦੀ ਦੇ ਵਾਰਸ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਇਸ ਤਰਾਂ ਵਿਸਾਖੀ ਦਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨਾਲ ਵੀ ਬੜਾ ਗੂੜਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ। ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਮਹਾਸਭਾ ਸੱਦੀ। ਇਸ ਦੀਵਾਨ ਜਾਂ ਮਹਾਸਭਾ ’ਚ ਕਰੀਬ 80 ਹਜਾਰ ਲੋਕ ਪੁੱਜੇ। ਜਦ ਸਭ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਥਾ ਬੈਠ ਗਏ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਮਿਆਨ ਵਿੱਚੋਂ ਤਲਵਾਰ ਕੱਢ ਕੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ’ ਕੀ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਵਿਅਕਤੀ ਹੈ, ਜੋ ਧਰਮ ਲਈ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਸਕੇ। ’ ਜਦੋਂ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਤੀਜੀ ਵਾਰ ਦੁਹਰਾਏ ਗਏ ਤਾਂ ਲਾਹੌਰ ਨਿਵਾਸੀ ਦਇਆ ਰਾਮ , ਜੋ ਖੱਤਰੀ ਜਾਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸੀ, ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਤੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਜੀ ਵੱਲ ਵਧਿਆ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਧਰਮ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਲੀਦਾਨ ਲਈ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤੰਬੂ ਵਿਚ ਲੈ ਗਏ ਸਭ ਹਾਜ਼ਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਦਇਆ ਰਾਮ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਤਾਜ਼ੇ ਲਹੂ ਨਾਲ ਲਿਬੜੀ ਹੋਈ ਤਲਵਾਰ ਲੈ ਕੇ ਗੁਰੂ ਸਹਿਬਾਨ ਫਿਰ ਲੋਕਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਅਤੇ ਉਨਾਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਿਰ ਮੰਗਿਆ। ਇਸ ਵਾਰ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਧਰਮ ਦਾਸ ਆਪਣਾ ਭੇਟ ਕਰਨ ਲਈ ਅੱਗੇ ਆਇਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਤੰਬੂ ਵਿੱਚ ਲੈ ਗਏ। ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਲਹੂ ਨਾਲ ਲਿਬੜੀ ਹੋਈ ਤਲਵਾਰ ਲੈ ਕੇ ਉਨਾਂ ਨੇ ਆਵਾਜ਼ ਦਿੱਤੀ। ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬਲੀਦਾਨ ਦੇਣ ਲਈ ਆਉਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਪੰਜ ਵਿਅਕਤੀ ਚੁਣੇ ਗਏ। ਦਇਆ ਰਾਮ ਤੇ ਧਰਮ ਦਾਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਬਾਕੀ ਤਿੰਨ ਨਾਂਅ ਸਨ ਦਵਾਰਕਾ ਦਾ ਮੋਹਕਮ ਚੰਦ, ਬਿਦਰ ਦਾ ਸਾਹਿਬ ਚੰਦ ਅਤੇ ਜਗਨਨਾਥ ਪੁਰੀ ਦਾ ਹਿੰਮਤ ਰਾਏ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਗੁਰੂ ਸਹਿਬਾਨ ਪੰਜਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਮੇਲਿਆਂ ਤੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦਾ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਇੱਕ ਅਟੁੱਟ ਸੰਬੰਧ ਹੈ। ਤਿਉਹਾਰ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ’ਚ ਖ਼ੁਸੀਆਂ ਖੇੜੇ ਤੇ ਉਤਸਾਹ ਭਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਜਦ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਜਿੱਤ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਰਲ ਮਿਲ ਕੇ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਕੁਝ ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਰਸਮਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਰਸਮਾਂ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਖੁੱਲੀ ਜਗਾ ਜਨਤਕ ਸਥਾਨ ’ਤੇ ਪੂਰੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੇਲੇ ਜਾਂ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦਾ ਨਾਂਅ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ ਬੁਰਾਈ ’ਤੇ ਅਛਾਈ ਦੀ ਜਿੱਤ, ਜਾਂ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਰੁੱਤ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਤੇ ਨਵੀਂ ਰੁੱਤ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਮਨਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦੀ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਕਈ ਤਰਾਂ ਦੇ ਮੇਲਿਆਂ ਅਤੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਅਤੇ ਤਿਉਹਾਰ ਮਨਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਵਿਸਾਖੀ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਇਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮੁੱਖ ਹੈ। 'ਵਿਸਾਖੀ’ ਜਿਸ ਤਰਾਂ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਹੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਦੇਸੀ ਮਹੀਨੇ ’ਵਿਸਾਖ’ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ’ਫਸਲ ਦੀ ਕਟਾਈ’ ਦੇ ਨਾਂਅ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ ਅਪ੍ਰੈਲ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਦੀ 13 ਜਾਂ 14 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੋਲਰ ਯੀਅਰ’ ਦੇ ਆਰੰਭ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਇਹ ਦੇਸੀ ਸਾਲ ਦਾ ਦੂਜਾ ਮਹੀਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਨੌਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਮਗਰੋਂ ਉਨਾਂ ਦੀ ਗੱਦੀ ਦੇ ਵਾਰਸ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਇਸ ਤਰਾਂ ਵਿਸਾਖੀ ਦਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨਾਲ ਵੀ ਬੜਾ ਗੂੜਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ। ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਮਹਾਸਭਾ ਸੱਦੀ। ਇਸ ਦੀਵਾਨ ਜਾਂ ਮਹਾਸਭਾ ’ਚ ਕਰੀਬ 80 ਹਜਾਰ ਲੋਕ ਪੁੱਜੇ। ਜਦ ਸਭ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਥਾ ਬੈਠ ਗਏ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਮਿਆਨ ਵਿੱਚੋਂ ਤਲਵਾਰ ਕੱਢ ਕੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ’ ਕੀ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਵਿਅਕਤੀ ਹੈ, ਜੋ ਧਰਮ ਲਈ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਸਕੇ। ’ ਜਦੋਂ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਤੀਜੀ ਵਾਰ ਦੁਹਰਾਏ ਗਏ ਤਾਂ ਲਾਹੌਰ ਨਿਵਾਸੀ ਦਇਆ ਰਾਮ , ਜੋ ਖੱਤਰੀ ਜਾਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸੀ, ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਤੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਜੀ ਵੱਲ ਵਧਿਆ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਧਰਮ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਲੀਦਾਨ ਲਈ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤੰਬੂ ਵਿਚ ਲੈ ਗਏ ਸਭ ਹਾਜ਼ਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਦਇਆ ਰਾਮ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਤਾਜ਼ੇ ਲਹੂ ਨਾਲ ਲਿਬੜੀ ਹੋਈ ਤਲਵਾਰ ਲੈ ਕੇ ਗੁਰੂ ਸਹਿਬਾਨ ਫਿਰ ਲੋਕਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਅਤੇ ਉਨਾਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਿਰ ਮੰਗਿਆ। ਇਸ ਵਾਰ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਧਰਮ ਦਾਸ ਆਪਣਾ ਭ