ਜਿਸਦਾ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਦੁੱਖ ਅਤੇ ਸੰਤਾਪ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਸੰਤਾਪ ਦੀ ਘੜੀ ਵਿਚ ਯਤੀਮਖਾਨੇ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜੀਏਟ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਜਿੱਥੋ ਉਸਨੇ ਦੱਸਵੀ ਪਾਸ ਕਰ ਲਈ ਪਰ ਉਸਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸਫਲਤਾ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਭਰਾ ਮੁਕਤਾ ਸਿੰਘ ਵੀ ਰੱਬ ਨੂੰ ਪਿਆਰਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਇੰਝ ਲੱਗਦੇ ਜਿਵੇ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਜਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਸ਼ਿਕਵੇ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਵੱਡਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਕਿ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਯਤੀਮਖਾਨੇ ਦਾ ਸਖਤ ਅਨੁਸ਼ਾਸ਼ਨ ਪੰਸਦ ਨਹੀ ਸੀ। ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਜਿੰਦਗੀ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੰਨਣ ਲਈ ਬਿਜਲੀ ਮੈਕਨਿਕ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਨਾਰਦਨ ਰੇਲਵੇ ਵਰਕਸ਼ਾਪ ਤੇ ਵੀ ਕੁਝ ਦੇਰ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਣ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਸੁਰਖਿਅਤ ਜੀਵਨ ਦੀ ਥਾਂ ਜੋਖੋ ਭਰਿਆ ਜੀਵਨ ਪਸੰਦ ਸੀ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਹ ਵਿਦੇਸ਼ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਜਿਥੇ ਉਸਨੇ ਬਸਰਾ, ਬਰਤਾਨਵੀ ਈਸਟ ਅਫਰੀਕਾ, ਨੈਰੋਬੀ, ਵਿਚ ਇੱਕ ਜਰਮਨ ਫਰਮ ਵਿਚ ਥੋੜ ਚਿਰੀਆਂ ਨੌਕਰੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨੇ ਪਲਟਦਿਆਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਪੱਕੇ ਸਬੂਤ ਨਹੀ ਮਿਲਦੇ ਕਿ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਜ਼ਿਲਿਆਂਵਾਲੇ ਬਾਗ ਦੇ ਸਾਕੇ ਸਮੇ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਸੀ ਜਾਂ ਨਹੀ ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਪੱਕੀ ਹੈ ਕਿ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਗੋਰੀ ਸਰਕਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਨਫਰਤ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਸਾਕੇ ਨਾਲ ਹੀ ਭਰੀ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੇ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਤੱਕ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਯਕੀਨ ਨਾਲ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸੂਰਵੀਰਤਾ ਇਸ ਸੱਚ ਪਿੱਛੇ ਛੁਪੀ ਹੋਈ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸਦਾ ਹੀ ਸਿਵਿਆਂ ਦੀ ਅੱਗ ਸੇਕਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਚ ਵੀ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀ ਕਿ ਉਹ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸੀ ਅਤੇ ਭਿਆਨਕ ਖਤਰਿਆਂ ਨਾਲ ਆਢਾ ਲਾਉੋਣਾ ਉਸਦਾ ਸੁਭਾਅ ਸੀ। ਪਰ ਕਈ ਵਾਰ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੰਮ ਲਈ ਇੰਗਲੈਡ ਜਾਣ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੰਮ ਕੋਈ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨ ਹੋਣਾ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਨਿਰਦੋਸ਼ੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣਾ ਸੀ। ਜਿਸਦਾ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਦੁੱਖ ਅਤੇ ਸੰਤਾਪ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਸੰਤਾਪ ਦੀ ਘੜੀ ਵਿਚ ਯਤੀਮਖਾਨੇ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜੀਏਟ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਜਿੱਥੋ ਉਸਨੇ ਦੱਸਵੀ ਪਾਸ ਕਰ ਲਈ ਪਰ ਉਸਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸਫਲਤਾ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਭਰਾ ਮੁਕਤਾ ਸਿੰਘ ਵੀ ਰੱਬ ਨੂੰ ਪਿਆਰਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਇੰਝ ਲੱਗਦੇ ਜਿਵੇ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਜਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਸ਼ਿਕਵੇ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਵੱਡਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਕਿ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਯਤੀਮਖਾਨੇ ਦਾ ਸਖਤ ਅਨੁਸ਼ਾਸ਼ਨ ਪੰਸਦ ਨਹੀ ਸੀ। ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਜਿੰਦਗੀ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੰਨਣ ਲਈ ਬਿਜਲੀ ਮੈਕਨਿਕ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਨਾਰਦਨ ਰੇਲਵੇ ਵਰਕਸ਼ਾਪ ਤੇ ਵੀ ਕੁਝ ਦੇਰ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਣ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਸੁਰਖਿਅਤ ਜੀਵਨ ਦੀ ਥਾਂ ਜੋਖੋ ਭਰਿਆ ਜੀਵਨ ਪਸੰਦ ਸੀ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਹ ਵਿਦੇਸ਼ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਜਿਥੇ ਉਸਨੇ ਬਸਰਾ, ਬਰਤਾਨਵੀ ਈਸਟ ਅਫਰੀਕਾ, ਨੈਰੋਬੀ, ਵਿਚ ਇੱਕ ਜਰਮਨ ਫਰਮ ਵਿਚ ਥੋੜ ਚਿਰੀਆਂ ਨੌਕਰੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨੇ ਪਲਟਦਿਆਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਪੱਕੇ ਸਬੂਤ ਨਹੀ ਮਿਲਦੇ ਕਿ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਜ਼ਿਲਿਆਂਵਾਲੇ ਬਾਗ ਦੇ ਸਾਕੇ ਸਮੇ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਸੀ ਜਾਂ ਨਹੀ ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਪੱਕੀ ਹੈ ਕਿ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਗੋਰੀ ਸਰਕਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਨਫਰਤ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਸਾਕੇ ਨਾਲ ਹੀ ਭਰੀ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੇ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਤੱਕ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਯਕੀਨ ਨਾਲ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸੂਰਵੀਰਤਾ ਇਸ ਸੱਚ ਪਿੱਛੇ ਛੁਪੀ ਹੋਈ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸਦਾ ਹੀ ਸਿਵਿਆਂ ਦੀ ਅੱਗ ਸੇਕਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਚ ਵੀ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀ ਕਿ ਉਹ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸੀ ਅਤੇ ਭਿਆਨਕ ਖਤਰਿਆਂ ਨਾਲ ਆਢਾ ਲਾਉੋਣਾ ਉਸਦਾ ਸੁਭਾਅ ਸੀ। ਪਰ ਕਈ ਵਾਰ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੰਮ ਲਈ ਇੰਗਲੈਡ ਜਾਣ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੰਮ ਕੋਈ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨ ਹੋਣਾ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਨਿਰਦੋਸ਼ੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣਾ ਸੀ। ਜਿਸਦਾ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਦੁੱਖ ਅਤੇ ਸੰਤਾਪ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਸੰਤਾਪ ਦੀ ਘੜੀ ਵਿਚ ਯਤੀਮਖਾਨੇ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜੀਏਟ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਜਿੱਥੋ ਉਸਨੇ ਦੱਸਵੀ ਪਾਸ ਕਰ ਲਈ ਪਰ ਉਸਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸਫਲਤਾ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਭਰਾ ਮੁਕਤਾ ਸਿੰਘ ਵੀ ਰੱਬ ਨੂੰ ਪਿਆਰਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਇੰਝ ਲੱਗਦੇ ਜਿਵੇ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਜਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਸ਼ਿਕਵੇ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਵੱਡਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਕਿ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਯਤੀਮਖਾਨੇ ਦਾ ਸਖਤ ਅਨੁਸ਼ਾਸ਼ਨ ਪੰਸਦ ਨਹੀ ਸੀ। ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਜਿੰਦਗੀ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੰਨਣ ਲਈ ਬਿਜਲੀ ਮੈਕਨਿਕ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਨਾਰਦਨ ਰੇਲਵੇ ਵਰਕਸ਼ਾਪ ਤੇ ਵੀ ਕੁਝ ਦੇਰ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਣ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਸੁਰਖਿਅਤ ਜੀਵਨ ਦੀ ਥਾਂ ਜੋਖੋ ਭਰਿਆ ਜੀਵਨ ਪਸੰਦ ਸੀ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਹ ਵਿਦੇਸ਼ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਜਿਥੇ ਉਸਨੇ ਬਸਰਾ, ਬਰਤਾਨਵੀ ਈਸਟ ਅਫਰੀਕਾ, ਨੈਰੋਬੀ, ਵਿਚ ਇੱਕ ਜਰਮਨ ਫਰਮ ਵਿਚ ਥੋੜ ਚਿਰੀਆਂ ਨੌਕਰੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨੇ ਪਲਟਦਿਆਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਪੱਕੇ ਸਬੂਤ ਨਹੀ ਮਿਲਦੇ ਕਿ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਜ਼ਿਲਿਆਂਵਾਲੇ ਬਾਗ ਦੇ ਸਾਕੇ ਸਮੇ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਸੀ ਜਾਂ ਨਹੀ ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਪੱਕੀ ਹੈ ਕਿ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਗੋਰੀ ਸਰਕਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਨਫਰਤ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਸਾਕੇ ਨਾਲ ਹੀ ਭਰੀ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੇ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਤੱਕ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਯਕੀਨ ਨਾਲ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸੂਰਵੀਰਤਾ ਇਸ ਸੱਚ ਪਿੱਛੇ ਛੁਪੀ ਹੋਈ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸਦਾ ਹੀ ਸਿਵਿਆਂ ਦੀ ਅੱਗ ਸੇਕਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇ